quarta-feira, 6 de novembro de 2013

Pessonas bogales

De tan afeitos que stamos al sentido que ganhórun ne ls nuossos dies, hai ciertos segneficados de las palabras que mos cústan a antender. 
Muita beç até buscando la sue eitimologie nun le chegamos a todos ls sentidos, pus ls sentidos puodes-se ir demudando ou alargando cul tiempo. Las palabras son cumo cousas a que l tiempo le bai botando parriba camadas de puolo a un punto de yá nun se ber la cousa adonde l puolo se fui acobelhando. Anton, para antender las palabras, hai que las scabar i achar las andadas que neilhas se fúrun acamando. Esso quier dezir que las palabras ténen stória, tráien cun eilhas un modo de coincimiento que solo puode ser çclarado se le abeixarmos las scaleiras i remissacos que l tiempo le fui fazendo; esso quier dezir que las palabras, eilhas mesmas, mos chégan carregadas de cultura, de bibéncias, de usos, de muito camino que eilhi se ancruzelhou; por esso, tamien se puode dezir que la stória dun pobo i la sue cultura quédan agarradas a las palabras que el usa i al modo cumo las usa, pus, cumo muita beç eiqui tengo amostrado cun eisemplos, las lénguas, anque stéian siempre a demudar, son mui cunserbadoras. Cumo diç Georges Steiner «l passado bota cuorpo na gramática i ne l bocabulairo» (Depois de Babel, Relógio d’Água, 524). Ende stá porque cada palabra i ls modos cumo ye ousada son tan amportantes, apersentando-se cumo segredo ou einigma que mos puode deixar ancandilados por ua luç que nun sabemos d’adonde i de quando ben, nin que caminos la traírun até nós. 
Por mais que ua pessona scabe nunca chega a la fin, que hai siempre un antes que mos lieba até adonde nada mais bemos que un buraco negro. Las cousas amalínan-se quando l sacho que ousamos, cumo ye l caso de l miu, nun ye capaç de scabar mui fondo, que lougo me dá an peinha mais dura que cuorno. Assi i todo nun deixo de star cada beç mais ancandilado pulas palabras, que nin paixarina por luç. Ende stá porque tanta beç tengo traído ciertas palabras para estas crónicas, assi strefiguradas an cuontas ou crónicas de palabras, i, pula carreira de las que stan a spera, sei que nunca serei capaç de falar deilhas todas.
La palabra que me dou la gana de falar hoije ye mui simples i mui ousada: «bogal». Cumo todo mundo sabe, essa palabra tanto s’usa para dezir ciertas letras de l ABC, cumo para nomear las pessonas que pertécen a ua assemblé ou uorgano i ende puoden falar. Nesses casos la palabra ye ousada cumo nome, cumo sustantibo. Mas an mirandés tamien la palabra ye ousada cumo adjetibo para se dezir dua pessona que ye «franca, abierta, hounesta, an quien se puode cunfiar», sentido que nun tengo achado puls dicionairos cumo stando an uso an ciertas lénguas mais achegadas al mirandés.
Se furmos al latin «vocalis» (de vox, vocis), d’adonde ben la palabra ‘bogal’, bemos que tamien ende essa palabra era ua adjetibo, dezindo-se dua pessona que ten boç, que usa la palabra. Serie l cuntrairo de mudo, de pessona que nun fala, que pensa las cousas mas nun las diç. Cumo puode ber-se, un sentido algo çfrente de l que bieno a ganhar an mirandés.
Dízen bários outores que la palabra bogal yá ben de ls ampeços de la léngua i que era mui ousada na Eidade Média cul sentido, antre outros, de ‘bózio, repersentaçon, boto’. Cuido que ye de splorar eiqui l’eideia de ‘repersentaçon’. Ye Viterbo (Elucidário) quien me dá eilemientos para zambolber esta eideia, tratando de l sentido de la palabra ‘boç’. Segundo el esta palabra tamien querie dezir, na Eidade Média, la mission que ua pessona daba a outra pa la repersentar, para ousar la boç an beç deilha, para tomar la sue palabra, cumo s’antende de ciertos decumientos antigos: «qui vocem vestram pulsaverit» (aquel que ousar la buossa boç); «qui vocem vestram dederitis» (aquel a quien dirdes la buossa boç). Assi, dar boç serie cumo passar a outra pessona ua percuraçon para falar por nós, para mos repersentar i çfender. Anton essa pessona a quien se daba boç para mos repersentar era ua pessona bogal.
Que pessona poderie ser essa? Stá bien de ber que solo poderie ser ua pessona an quien tubíramos toda la cunfiança, senó nun aceitariemos que mos repersentasse, que tubira boç por nós. Eiqui stá, cuido you, la situaçon adonde la palabra mirandesa bai a sacar l sou sentido. Este sentido ye possible que se mantenga an mirandés yá zde l’Eidade Média, pus nin mesmo alguns dicionairos mais antigos, de ls que cunsultei, la pónen cumo palabra ousada. Viterbo, a meios de l seclo XIX, diç que ‘boç’, cun aquel sentido, era palabra antiga, nun ousada i yá squecida ne l pertués; Covarrubias, an 1611, tamien nun apersenta esse sentido pa la palabra «vocal» ne l castelhano. Seia cumo fur, la berdade ye que aquel sentido de la palabra «bogal» an mirandés ten ressonos mui antigos, que mos premíten dezir que ls mirandeses lo coincírun muito tiempo antes de sabéren l que éran las letras chamadas ‘bogales’.
Eiqui chegados poderemos pensar cumo era amportante que ua pessona bogal tubira las culidades de ser ua pessona hounesta, franca, abierta, ua pessona de cunfiança, de maneira que un le podira antregar la sue defénsia ou que falasse por el. Inda porriba, se la pessona solo falasse mirandés, bien mais amportante serie tener ua pessona bogal para falar por eilha delantre de las anstituiçones, que fura la boç de quien nun tenie boç ou nun la podie ousar, rezon porque habie de ser ua pessona de toda la cunfiança. Portanto la palabra «bogal» arrastra atrás deilha toda ua cultura, un tiempo an que las pessonas tenien de cunfiar noutra que falara por eilhas, ua pessoa a quien le díran la sue boç, fura na assemblé de ls cunceilhos, fura ne l tribunal, fura delantre de l’eigreija ou doutras anstituiçones. Bendo bien las cousas, puode-se dezir que «bogal» ampeçou por ser sinónimo de adbogado, mas l tiempo ancarregou-se de amostrar que nin todos ls adbogados éran bogales i por esso nun merecien que se le aplicara la palabra. Talbeç nun seia essa la rezon porque nun se le aplicou essa palabra als adbogados, anque muitos la merecíran, mas queda bien çclarado cumo la palabra, guiada pul saber de l pobo que la usa, le fizo ua finta bien feita.
La palabra bogal, cun aquel sentido, amostra que para ua pessona poder ser repersentante i defensora de outra l mais amportante era que fura ua pessona hounesta i de cunfiança i nó que tubira essa repersentaçon cumo sue profisson. A las bezes perdemos-mos an cousas menudas para saber que pessonas eilegir para mos repersentar, seia adonde fur, podendo las cousas ser ben mais simpres se miráramos pa l eissencial, preguntado: esta ye ua pessona bogal?

10 de Dezembre de 2005
Amadeu Ferreira
amadeuf@gmail.com

Abiso:
Este testo, cunsante las regras de la Cumbençon Ourtográfica de la Léngua Mirandesa i de la sue Purmeira Adenda, stá solo screbido cun L- an percípio de palabra, a la moda de l mirandés de Sendin.

Sem comentários:

Enviar um comentário