quinta-feira, 12 de julho de 2018

Cumbersa de l tiu Galharito cul tiu Almonico

Por: António Preto Torrão
(colaborador do "Memórias...e outras coisas...")

Agradecimiento
Oubrigado a todos ls que me furan dando algũas andicaçones subre las las pessonas que son tamien las personaiges percipals desta stória: l tiu Miguel Galharito i l tiu Zé Almonico. Ampeçando pulas ties, un special oubrigado a Glória Miguel, a Goretti Martins, filha de la saudosa Marie Rosa i nieta de l tiu Ebangelista Bileiro, a Odete Estebes i a sue mai, la ti´Ana Fuciana, i, nun çquecendo ls homes, tamien a Amílcar Gonçalves, de la família de ls Manulones, a Jorge Fernandes, filho de l saudoso Ramiro i nieto de la tie Ronda i de l tiu Patuleia, i a Zé Luís Rodrigues, filho de la tie Teresa i de l tiu Zé Quinteiro. Sin la colaboraçon d´ũas i d´outros nun tenerie sido possible screbir esta stória.

Lhembrar las pessonas que, antre ls anos setenta i nobenta de l seclo passado, mos fúrun deixando, ye ũa forma, inda que senzielha, de las houmenagear. De la maior parte deilhas quedórun ls filhos i nietos que, dando cuntinidade a la família, las ban mantenendo an la memória. Outras, las que nun deixórun decendientes, más cedo ou más tarde, acabarán por ser çquecidas. Ye que, quando partiren todos ls que cun eilhas cumbibirun, mui deficelmente serán lhembradas por quienquiera que seia.
Casica de l tiu Miguel Galharito an la sue huorta de Terroso



La stória
Quando me pongo a çfilar l nobielho de las memórias de la anfância i de la mocidade, hai ũa pessona que me ben lhougo a la lhembráncia, tornando-se-me tan presente cumo se l stubisse mesmo a ber: l tiu Miguel Galharito. Pequeinho, mui moreno, ciego de un uolho – yá nun me lembro se de l squierdo ou de l dreito –, que, probablemente, tenerá perdido an Prumeira Grande Guerra, deixaba adbinar uns restros de dientes por trás de l bigote.

L tiu Miguel Galharito era bileiro. Tenerá nacido, pul final da seclo XIX, an Bumioso. Mas, apuis de haber tornado de la guerra i de se tener casado cula tie Marie Rosa Galharita, quedou-se a bibir an Angueira, nũa casica de apenas un piso, antre las caleijas de la Rua de Sante Cristo, que ampeçan cerca de la casa de l tiu Lazarete i de la ti´Ana Cagada i la de l tiu Joan Ratico i de la tie Justina Rata, i quedaba cerca i an la parte detrás de la casa de l tiu Ebangelista Bileiro i de la tie Claudina.

La tie Marie Rosa Galharita, tal cumo la tie Marie Júlia i la tie Canhona, era cuntrabandista. Mui delgada mas baliente, nuite si, nuite no, mesmo que chubisse i fazisse friu, sola ou acumpanhada por algũa daqueilhas outras, alhá abalhaba eilha de Angueira a Alcanhiças para, eibitando ls sítios de l camino onde, cerca de la raia, ls guardas fiscals i ls carabineiros questumaban sperar ls cuntrabandistas ou poderien star a la spera deilhas, fazer pula bida. Que ls filhos eran muitos… quaije ũa caterba deilhes.

Zde mui cedo, ls Galharitos biran abalhar quaije todos ls filhos, que, tamien eilhes, tubiran que precurar mundo i fazer pula bida. La maior parte deilhes eran moças que se spalhórun por bários países de la América. Que me lhembre, an Angueira, i mesmo despuis de tener ido a la tropa, haber dado algũas buoltas pul mundo i de tener stado algun tiempo ne l Canadá, apenas quedarie Manuel Negro, l mais nuobo de ls rapazes i que seguiu la profisson de sou pai.

Cumo a la nuite todos ls gatos son pardos, siempre ye más fácel scunder-se quien nun se quier amostrar i, subretodo, quien pretende passar çpercebido i nun ser bisto. Assi, era pul fin de la tarde que las cuntrabandistas, lhebando un fardo de café, que habien cumprado an la casa de l tiu Morais, i passando puls Salgadeiros i, a seguir, pula raia, iban anté Alcanhiças, donde tornaban a la nuitica, trazendo a las custas cortes de pana, tortas, gorras, botas pa l bino, cántaros, caçuolos, algũas fouces i gadanhas, se fusse ne l tiempo de la segada, lhatos de lheite condensado p´algun garotico que la mai deixara de l dar, un quilo de biscoitos, galhetas ou outros doces i inda outras cumenências que las outras pessonas le anquemendaban. Ambora pudissen perder la carga toda se ls carabineiros ou ls guardas fiscals, cerca de la raia, las apanhassen ou le salissen al caminho, era assi que, scundendo-se deilhes ou anganhando-los, cumo nun jogo antre l rato i l gato, eilhas ganhaban la bida.

Sendo trolha de profisson, l tiu Miguel, para alhá de la (re)custruçon de casas, tenie inda que, cumo toda la giente i cula ajuda de ls filhos i de ũa pareilha de burros, cultibar ũas terricas i de cuidar tamien de la huorta que tenie al cimo de l´açuda de l molino de Terroso, antre al fondo de la caleija de Peinha Ferreira i l ribeiro de la Puntelhina, cerca de l sítio donde este desauga an la marge dreita de la ribeira. Al cimo desta huorta, que tenie siempre mui mimosa i bien tratada, i mesmo cerca de ũas fragas, fizo, purmeiro, ũa chorça de palos i fuolhas de amineiro i, apuis, ũa casica, de piedra i cal, que staba cercada por bárias i mui bien cuidadas arbres de fruito. Era neilha que guardaba las guinchas, la patarra, l sacho i outros apetreichos i passaba tamien la nuite siempre que, soutordie, tenie que cuntinar a cuidar de la huorta. Si, que, an la maior parte de las bezes, era mesmo a la nuitica que, cul ciguonho, tiraba l´auga de l poço pa regar las cebolhas, ls pumientos i ls freijones. Ye que, de berano, l ribeiro secaba i la ribeira inda staba loinje. Hoije, essa casica, stá toda eilha cercada de monte. Assi, tanto de la caleija cumo de l caminho de la ribeira, yá nisquiera se abista. I ye ũa pena, pus era mui linda!…

L tiu Miguel questumaba caminar culas manos atrás de las cuostas i andar siempre cun charuto bien gordo, meio apagado, çpindurado al canto de la boca i un cigarrico an la oureilha. Quando se le acababan ls charutos, fumaba mata-ratos, acendendo un cigarro ne l´outro, que era tamien ũa forma de poupar cerilhas. Tenendo un aire grabe, sério i pensatibo, nun era home de riso fácel. Tanto que nun me lhembra de algũa beç le tener bisto ls dientes. Sendo home de poucas falas, las sues palabras tenien quaije la fuorça d´ũa senténcia.

Anque mui crítico an relaçon a todo, nun deixaba de ser ũa figura anteressante i adbertida, cun aqueilha graça que ye própria de las pessonas genuínas i auténticas. Penso que serie analfabeto, mas amostraba bien nun ser analfabruto nin un home de andar solo cula cabeça antre las oureilhas. Bien pul cuntrairo: amostrando tener cuncéncia política i nun se calhar cun todo – i era muito! – l que, a la sua buolta, bie de mal, subremaneira quando, falando de política i contra l goberno, naqueilha sue maneira de falar que era própria de ls bileiros, comentaba la situaçon de l paiç i la gobernaçon de Salazar:

– O pobo stá sempre a dromir, a república sempre a falar e o Salazar já é beilho e stá sempre a mamar!…

Penso que, cumo l l tiu Bidal, l tiu Chetas, l tiu Chequito, l tiu Soldado, l tiu Manuel Cristo i nun sei se inda más outros homes de Angueira, l tiu Miguel stubo an França durante la Prumeira Grande Guerra. Amostrando ser coincedor de l mundo, siempre que bie andar pul pobo ou por el passar un rapaç cun barbas, nun quedaba sin fazer l sou comentairo:

– Olha o Fidel Castro que fugiu de Cuba!…

Cun muita pena mie, l tiu Miguel partiu para siempre un pouco antes de l 25 de abril de 1974. Este acuntecimento representa cumo que ũa forma i un ato de redencion de ls militares pertueses pul que habien feito ne l 28 de maio de 1926. Assi, yá nun pudo ber l que, de nuobo i çfrente, l paiç bibirie a seguir. Mas, tengo la certeza de que, se fusse bibo, nun deixarie de quedar bien campante i de dar bibas a la reboluçon. Ye bien possible que la cumpanhie de la sue perra Bitória tenga tamien ajudado a tornar-le menos custosos ls sous últimos anhos de bida.

L miu tiu Demingos Quintanilha, que se lhembraba bien de las stórias passadas culas pessonas de Angueira, cuntou-me la rezon de ser i cumo l tiu Miguel se tenerá lhembrado de pregar l Surmão do Padre Negro Bindo da China. Ye que, antes daquel Antruido, debido a la auga bien chobida que quaije nun parara de cair ne ls últimos dies, nun fura possible purparar l palco pa l triato perbisto para esse die. Assi, ambora l regrador tubisse bien ansaiados todos ls queloquiantes, nun era tamien possible apersentar an público l quelóquio que stubira a ser purparado pul senhor Joan Capador.

Anque nun fusse mui dado a las cousas de la eigreija i inda menos de ir a la missa cul padre, mas nun querendo que l pobo quedasse sin adbertimento, despuis de, al lhuç que fusque dessa nuite de Antruido, tener mandado tocar l sino a rebate, l tiu Miguel Galharito bestiu todos ls filhos cumo se fussen de bárias classes de l clero: padres, cónigos, bispos… Cun toda la giente de Angueira alredor de la capielha de Sante Cristo i almiada por fachucos – si, que, nesse tiempo, lhuç eilétrica solo la habie an la casa onde bibien l senhor Correia, sue mulhier, la dona Adelaide, i sue cunhada, la dona Laura… –, toca de pregar-le aqueil Surmão. Mas essa ye ũa stória que queda para cuntar nũa outra altura, que, agora, apenas bou a cuntar un eipisódio passado antre l tiu Miguel Galharito i l tiu Zé Almonico.

L tiu Almonico era un de ls trés alfaiates – ls outros eran l tiu Dabid, que cedo scapou cula família pa l Brasil, i l tiu Manuel Fortunato – que, nesse tiempo, habie an Angueira. Inda me lhembra de mie mae mos lhebar, a mi i a miu armano Emílio, a tirar las medidas para calças a casa de todos eilhes. I, quando mos mandou a la de l tiu Almonico, fui para el mos fazer ũas calças de un corte de pana que la tie Marie Rosa Galharita le habie trazido de Alcanhiças.

L tiu Zé Almonico era casado cula tie Marie de l Molino, armana de ls de l Molino: tiu Zé Burmelho, tiu Alfredo, tiu Eduardo i tie Palombica, la mulhier de l tiu Júlio Bolo. Mas nun tenien ningun filho. La casa onde bibien era de dous pisos. An baixo, la antrada era por ũa puorta lharga, de madeira i cun postigo. Lhougo a la squierda, habie ũas scaleiras que daban pa l piso de riba, un subrado, cũa jinela i bidraça que daba pa la rua. Era ende que l tiu Zé tenie la oufecina de alfaiate: ũa mesa onde stendie, marcaba, cun cachico de xabon seco, i cortaba l panho que, despuis, questuraba cula sue máquina Singer.

Lhembra-me que, tenendo gusto i todo l cuidado an fazer ũas calças bien feitas, antre tirar las medidas i poner-las prontas a bestir, habie que las porbar i aguardar antre ũa i dues semanas. Claro que, cumo toda la outra giente que tenie un oufício, tamien a el nun le bastaba apenas l de alfaiate. Assi, tenie tamien que, cul sous burricos i la ajuda de la mulhier, cultibar ũas terricas i cuidar de sue binha i inda de la sue huortica, que era an Ourrieta Caliente, pouco arriba de l molino de la Senhora.

Para alhá de buono alfaiate, l tiu Zé Almonico era tamien un home de preocupaçones i de buonas eideias… Cumo nũa tierra que tenie an la Malhadica, eili bien cerca de Cruç Branca, quaije a pegar cul termo de Samartino, neilha i, a bien dezir, an todas las outras alredor, nisquiera habie ũa arbe adonde el i la tie Marie pudissen almuorçar a la selombra an la segada, arrancou un carbalhico nũa touça de outro sítio l puso-lo ne l meio dessa tierra. I, para que nun secasse i pudisse arribar, todos ls beranos, nunca se çquecendo del, staba siempre cul cuidado de tratar-lo, indo, muitas bezes alhá, da peto i cun lhato de auga de casa, para regar-lo. Assi, cunseguiu que l carbalho arribasse anté se tornar ũa arbre de grande porte… I, inda nun hai muito tiempo que se podie ber esse carbalho an la tierra, mas, ultimamente, nun sei quien tubo la mala eideia de l cortar.

Outra cousa an que l tiu Almonico fazie muito cuidado i amostraba grande saber i smero era an arranjar i purparar spantalhos, bien oureginals, que, para spantar ls páixaros, ls perros, la raposa i quaisquiera outros bichos brabos, ponie an sue binha i, anté, an la huorta.

Rúbio de pelo i de barba, tenie la cara chena de xardas. Talbeç tengan sido essas las rezones por que le poníran la alcunha de Almonico: almon, por ser rúbio i xardento; i almonico, por ser tan pequerrico.

Tal cumo l tiu Moquita, l tiu Russico, l tiu Faquito i l tiu Zé Guerrilha, l tiu Zé Almonico era un de ls homes más pequeinhos que, anton, habie an Angueira. Cada qual l más ruinico, dezie-se a respeito deilhes que, an la eigreija, se arrimaban uns als outros. Çfraçadamente, cada qual ponie-se todo sticado, ampinado i bien dreito, an la punta de ls pies i de queixo lhebantado i arrebitado, a cumparar-se culs outros, para ber se yá era maior qu´eilhes ou nun houbisse, por i, zde la semana passada, algun deilhes medrado un cachico.

A respeito de l tiu Moquita, cuntaba-se que, quando, nũa feira de Caçareilhos, un amigo deste pobo, al dar de caras cu´el, l´amentou que l sou Fermino, un de ls filhos daquel, habie crecido muito, le tenerá respundido:

– Ui, home… stá un berdugácio, un scolaron… yá biste las mies calças!…

Tamien se cuntaba  que, nũa feira de l Naso, un garoto, al ber l tiu Russico, nun sendo capaç de se cuntener, birou-se pa l pai i dixo-le:

– Oulhai, pai, qu´home tan pequerrico eili bai!…

Oubindo-lo i nun cunseguindo tamien quedar calhado, l tiu Russico respundiu-le de pronto:

– Pus bien grande sós tu, sou garbanço puchero!…

Por sue beç, l tiu Joquin Quintanilha tenie tanto de pequeinho cumo de guicho, zanquieto i trabiesso. Talbeç tenga sido essa la rezon por que le ponírun l´alcunha de Faquito. Mas, por tener l pelo todo ancaracolado, habie tamien quien le chamasse tiu Grifo. Seia cumo fur, la berdade ye que a quien caçoasse del por ser assi pequerrico, retrucaba-le lhougo:

– Puis ye!… Cumo se questuma dezir, ls homes nun se mieden als palmos i, cumo toda la giente sabe, ls pequeinhos stamos cundanados a dar pul culo ls grandes!…

I, quando le daba para sacar i dar a la lhéngua…

– Deixa-me falar de ls outros que ls outros de mie nun se çcuidan!…

I algũa rezon tenerie el!… Ye que, cumo, ũa beç por outra, oubie dezir al tiu Zé Luís Pero, yá nesse tiempo, tamien an Angueira, cumo an qualquiera outro pobo, nun faltarien pessonas – graças a Dius, i pa l bien de todos, poucas – que teneríen muitas culidades i ningũa buona…

I, turbulento cumo era, quien sabe nun serie mesmo capaç de, çcuntada la çfrença de eidade, se birar pa l cuntador i spilrar: “Mas que raio de cousas stás par´ende a screbir?!…”

Tamien l tiu Zé Guerrilha i sues dues armanas merecen eiqui un apuntamiento. Era un home mui brabico i que chiçpaba facelmente, subretodo quando – i era amenudadas bezes – staba cũa pinguita a más i la menudaige, metendo cu´el, se ponie a chagar-le l juízo. Quedando todo anrezinado, era bien capaç de se poner a amanaçar i a boziar a la garotada. Que, cumo el questumaba dezir, “nun há regime!…” I, claro stá, isto porque nun le poderie, ou nun le serie fácel, calcer l lhombo a ningun garoto… Mas, ne ls dies an que nun staba cula pinga, alhá iba fazendo pula bida ne l sou oufício de carpinteiro: arranjar algun arado ou un jugo pa ls burros i tratar tamien de ũa lheirica i de algũas terricas cula ajuda de ũa pareilha de burros i de sue armana, la tie Margarida Guerrilha. Si, que l´outra armana nun bibie cu´eilhes.

La tie Margarida Guerrilha bibie cul sou armano an la casa de ambos, an Saiago. Cumo era  ũa mulherica alblidosa i antrejeitada, las outras ties alhá la iban chamando pa les dar ũa mano a cardar, filar i dobar la lhana i a malhar, spadar, passar pul sedeiro, filar i dobar l lhino. Mas, tal cumo sou armano, tamien eilha era ancapaç de, lhougo pula manhana, dezir que nó a ũa copica de augardiente. Ye que, cumo eilha dezie, “sabe-me pula bida!…” Assi, quando ambos staban alegres, eili por casa, deberie ser mesmo ũa fiesta…

L tiu Zé i la tie Margarida tenien ũa outra armana, la menina Palmirinha, que, para alhá de ser mui biba, andaba siempre bien bestida i cuidada, l que le daba un aire mui fino. Las dues armanas – qual deilhas la más baixica – inda cunseguien ser más pequeinhas que l armano. Cumo todos eran sulteiros, ningun deilhes deixou decendéncia.

Lhembra-me de la menina Palmirinha siempre cumo criada de serbir an la casa de l senhor Correia, un sargento reformado de l eisército, que era casado cula dona Adelaide i cunhado de la dona Laura, armanas que eran ambas porsoras diplomadas. Un ou dous anhos antes de se reformar, la dona Laura, que habie yá sido la porsora de ls mius armanos Jorge i Anica, fui tamien la mie an la purmeira classe. Nesse tiempo, habie, an Angueira, inda outra porsora diplomada que, sendo más bielha qu´eilhas, staba tamien yá reformada: la dona Ernestina, era casada cul senhor Antonho Sora i sobrina de ũa figura eilustre i mui amportante de l paiç.

Mas, tornando a la menina Palmirinha…

Despuis de la muorte de ls amos, la menina Palmirinha cuntinou, cumo siempre, a cuidar de la casa de la família de l senhor Correia anté l fin de la bida, inda antes de l fuogo que, alguns anhos más tarde, haberie de queimar esta casa.

Sendo un pouco abaixo de l meio de l pobo i parte deilha feita an riba de fragas, la casa desta família tenie la forma de meia lhuna. Stando nũa ancruzelhada, a norte i a poniente, daba pa las Rua i Trabiessa de l Cachon –, a naciente, pa la caleija que iba a dar a las casas de l tiu Zé Pitascas i de la tie Sabel Cuchinicai i, a sul, pa l ribeiro de l Balhe, l Cachon i la Rua de la Eigreija. La maior parte de las bentanas eran biradas a poniente, pa la Çanca i la Salina, mas las de l solário eran biradas a sul, pa l Cachon. Assi, para qualquiera destes lhados, la casa tenie buonas bistas. Para alhá de soalheira, era tamien mui anteressante. Junto de la puorta de l´antrada, que era a norte, tenie un pátio mui grande i tamien cula forma de meia lhuna. Para aceder al pátio, que era lhougo a seguir a la antrada de la casa, al aire libre i birado a naciente, era perciso baixar trés ou quatro scaleiras. A poniente, l pátio tenie un alpendre de más de dous metros de lhargo, onde iban dar todas las outras partes de la casa, que staba al mesmo nible de la entrada.

Era pa l alpendre que, antes de se reformar, la dona Laura, despuis de terminar l die de scola, questumaba lhebar ls sous alunos, para poder purparar inda melhor pa l exame de admisson todos ls que cuntinarien a studar despuis de teneren feito la quarta classe. Fui tamien ne l pátio desta casa que you i la maior parte de la mocidade i de l restro de la giente de Angueira bimos, pula purmeira beç, ũa fita de cinema.

Anté l final de ls anos sessenta de l seclo XX, la casa desta família era la única de Angueira que tenie lhuç eilétrica, que era perduzida por un motor. Cumo eran pessonas andenheiradas, ls duonhos tenien tamien auga canalizada i telefone an casa. Para alhá disso, tenien inda gramofone que, ũa beç por outra, mas subretodo l demingo, ponien a tocar más alto i pa la rua, pa l pobo poder scuitar la música.

L senhor Corrreia tenie inda outra forma de antretenimento. Curjidosamente, ne l tiempo de caça, gustaba de, inda bien cedico, salir pa l termo, de caçadeira al ombro i culs sous perros, para dar uns tiricos. Se calhasse caçar ũa perdiç ou ũa lhiebre, benie cun eilha çpindurada de la cartucheira an la cintura, cun toda la proua, pula rua percipal de l pobo abaixo; mas, se nun caçasse nada, metie-se por ũa caleija para que naide l bisse.

Yá nessa altura, l senhor Correia era tamien ũa de las poucas – nun serien más que cinco ou seis – pessonas de Angueira que tenien carro ligeiro i l purmeiro a cumprar ũa máquina malhadeira, para, cubrando-le ũa maquila, trilhar ls cereals – trigo, centeno i cebada – de toda la giente an las eiras de ls que las tenien ou an las Eiras Grandes.

Fui tamien nessa época, quando l senhor Correia era persidente, que, culs outros membros de la Junta de Freguesia – penso que l senhor cabo Xabier i l tiu Zé Luís Pero – i l acuordo i apoio de todo l pobo, se cunseguiu que l canal de eirrigaçon, antre l molino de Terroso i l fondo de la Faceira i las Ulmedas, fusse feito pul Goberno.

L carro ligeiro, la malhadeira i l motor, que perduzie la eiletrecidade para toda aqueilha casa, staban la maior parte de l tiempo an la garaige, que era mui grande i a sul de la casa i staba birada pa l ribeiro de l Balhe i l Cachon.

Despuis de l fuogo, que fui yá quaije ne l final de l seclo passado, la Câmara de Bumioso mandou botar abaixo la maior parte de las paredes de la casa que restrórun de pie. Passados tantos anhos, inda agora hai l risco de l que restra de algũas de las paredes cuntinaren a zbarrulhar-se. Assi, esta parte de la rua de l Cachon i la casa stán ũa rúina. Tenerie, puis, sido bien melhor que, an beç de mandar botar las paredes abaixo, tubisse mandado tapar-las pa las porteger i, quando possible, mas quanto antes, cumo se deberie fazer tamien culas casas de ls molineiros i culs molinos de la ribeira, ampeçassen las obras de recustruçon.

Mas, upa, que se fai tarde… Bamos alhá a la stória percipal.

Ne ls anhos sessenta de l seclo passado, l tiu Miguel Galharito andaba a trates de ũa obra an Saiago. Trataba-se de recustruir, cun piedra i cal, ũa parede de la casa de l tiu Chico Regino.

Era un die de ambierno, yá de l fin de março, mas qu´inda fazie muito friu pus cuntinaba a assoprar l bento sieiro i, de l termo, inda se abistaba la Sierra de Senábria toda carregadica niebe. Lhougo pula manhana, despuis de baixar pulas Scaleiricas i passar an la taberna de l tiu Cereijas i de la tie Marinácia Fresca ne l Ronso, onde questumaba matar l bicho, quer dezir, boer ũa copa de aguardiente, l tiu Galharito ancaminou-se pa la obra an Saiago. Depuis de, seguindo pula Rua de l Loureiro, passar la casa de l tiu Bicos, la de l tiu Soldado i la de l tiu Caldeira, chegou a la puorta de l tiu Almonico, que quedaba lhougo a seguir a la de la tie Sabel Raiana, un nada antes de l lhargo de Saiago. Antre las casas de l tiu Caldeira i de la tie Sabel Raiana i l curral de l tiu Maximino, benien a dar trés caleijas: ũa, a la dreita, por onde, passando antre la casa de l tiu Chafin i la de l tiu Índio ou de ls Porricos, se baixaba pa l tanque i la fuonte de l Pilo; outra, a la squierda, por onde, passando pula casa de la família de l tiu Chafin, se baixaba pa la casa de l senhor Aníbal Toucino i de la dona Anfância; i inda outra que, antre la casa de la tie Sabel Raiana i l curral de l tiu Maximino, daba pa la casa de ls Balazaros, pa la de l tiu Albardeiro i para outra casa onde bibien la tie Tarasca culs sous netos i l genro.

Al dar de caras cul tiu Zé Almonico, que eili staba ancostado al sentalho – ũa piedra que tenie mandado poner a la abrigada de la sue puorta para poder apanhar sol an las manhanas de l´ambierno, la selombra an las tardes i l sereno de las nuites de berano –, a apanhar un cachico de sol, l tiu Miguel pousou la caixa de la ferramienta ne l chano i ampeçou a cumbersar:

– Bôs dias, Zé.

– Buonos dies mos dé Dius, tiu Miguel. Bien perciso ye… que fai acá un friu!… Bonda ber l tiempo que fai i l cielo claro cumo stá!…

Anton, l tiu Miguel, birando-se para el i, culas manos atrás de las cuostas cumo siempre questumaba andar, dize-le l seguinte:

– Friu fazia em França quando eu lá stibe durante a guerra. Sabes, Zé, no imberno de 1918, quando eu staba em Lyon, foi lá o Presidente da República e botaram um foguete que tinha uma bomba que era maior do que um carro de feno! Deu cá um strondo!…

Spantado i parcendo nun acreditar ne l que staba a scuitar, l tiu Zé Almonico, mui cumpenetrado i culas manos anterradas ne ls bolsos de la frente de las calças de pardo que questumaba usar durante todo l ambierno, lhebanta-se i anclina-se todo pa la frente i, cul cuorpo todo subre la punta de ls pies, quiero dezir, de ls cholos, pregunta-le cumo se fusse para se certificar de que l tenie oubido bien:

– Mas si será berdade, tiu Miguel?!…

– Pois é como te conto, Zé!…

– Anton cumo serie la canha, tiu Miguel?!

– Ó Zé, a cana nem te posso contar… que até custa a acreditar!… A cana era tão grande que chegaba do cimo do pobo, junto à escola, até à Cabada.

I, anquanto l tiu Miguel seguie pa la obra, l tiu Almonico por eili se quedou, de boca abierta, todo spantado i a pensar, parcendo mesmo acreditar ne l que tenie acabado de oubir cuntar al tiu Galharito.

Nota

Çculpai-me por, al cuntrairo de alguns de ls ilustres amigos que scriben, admirablemente, an mirandés, you anteimar i cuntinar a usar l til (~) subre la letra u (ũ). Mas la rezon ye simple: ye que screbir ua nun ye, an la mie forma de ber, la mesma cousa que screbir ũa. Ne l prumeiro causo, las vogals seguidas u i a leien-se i pronuncian-se ua, cumo an la palabra charrua; yá, ne l segundo causo, teneran de ler-se i pronunciar-se cumo debe ser: ũ (nasal), cumo an un…a, que ye próprio de l mirandés. Se l porblema se debe a la falha de l ũ ne l teclado de ls computadores, ye perciso resolver-lo, de forma a que, an Pertual, i para poder serbir a las dues lhénguas oficiales eisistentes ne l paiç, l teclado passe a ancluir, cumo ne l causo de l castelhano (ñ), l ũ, an mirandés.

Bocabulairo \\ vocabulário

Abrigada – sítio protegido do vento \\ adbertida – divertida \\ adbinar – adivinhar \\ aire – ar \\ alblidosa – habilidosa \\ alhá – lá \\ almiar – alumiar \\ al(e)mon – alemão \\ alredor – à volta de \\ amanaçar – ameaçar \\ amentar – lembrar \\ amenudadas bezes – frequentemente \\ amineiro – ameeiro \\ ampeçar – começar \\ ancaminar – encaminhar \\ ancapaç – incapaz \\ anclinar – inclinar \\ ancruzelhada – cruzamento \\ andenheirado – pessoa com dinheiro \\ andicaçon – indicação \\ anfância – infância \\ anganhar – enganar \\ anque – ainda que \\ anrezinado – zangado \\ anté – até \\ anton – então \\ antre – entre \\ antrejeitada – habilidosa \\ anquemendar – encomendar \\ ansaiar – ensaiar \\ apetreichos – tralha \\ apuis – após \\ arbre – árvore \\ arribar – aguentar, sobreviver \\ arrimado – encostado \\ augardiente – aguardente \\ beç – vez \\ benir – vir \\ bentana – janela \\ berano – verão \\ berdugácio – bardino \\ bileiro – natural ou habitante da vila de Vimioso \\ boer – beber \\ bonda – basta \\ boziar – gritar \\ Bumioso – Vimioso \\ buolta – volta \\ buono – bom \\ burmelho – vermelho \\ caçoar – troçar \\ caçuolo – vaso de barro \\ calcer l lhombo – dar uma coça \\ caleija – viela \\ calhar – calar \\ campante – contente \\ canha – cana \\ caterba – rancho \\ çcuidar – descuidar \\ çcuntar – descontar \\ cerilhas – fósforos \\ çfilar – desfiar \\ çfraçadamente – disfarçadamente \\ çfrença – diferença \\ chano – chão \\ chiçpar – deitar faísca \\ cholos – socos \\ chorça – cabana \\ cielo – céu \\ ciguonho -picota, instrumento arcaico de tirar água do poço \\ coincedor – conhecedor \\ çpindurado – dependurado \\ çquecer – esquecer \\ cu´el – com ele \\ culas – com as \\ culidade – qualidade \\ cumenência – bagatela \\ cumbibir – conviver \\ cumpenetrado – concentrado \\ cuncéncia – consciência \\ cundanado – condenado \\ cuntinar – continuar \\ cuntinidade – continuidade \\ cuntrairo – contrário \\ curjidosamente – curiosamente \\ da peto – de propósito \\ desanquieto – irrequieto \\ duonho – dono \\ eideia – ideia \\ eilha – ela \\ eili – ali \\ eiqui – aqui \\ fachuco – colmo de palha \\ freijones – feijões \\ friu – frio \\ fuogo – incêndio \\ fuorça – força \\ garaige – garagem \\ garbanço puchero – grão inchado \\ guicho – vivaço, reguila \\ jinela – janela \\ lhana – lã \\ lhargo – largo \\ lhembráncia – lembrança \\ lhuç – luz \\ mano – mão \\ mantener – manter \\ maquila – maquia, forma de pagamento do serviço de trilha ou moagem do cereal que consiste na entrega uma percentagem de grão, pelo agricultor, em troca da malha ou moagem do cereal \\ medrado – crescido \\ menudaige – miudagem \\ naciente – nascente \\ ningun – nenhum \\ nisquiera – nem sequer \\ nobielho – novelo \\ nũa – uma \\ nuite – noite \\ nun – não, em um \\ páixaro – pássaro \\ pana – bombazine \\ panho – pano \\ parcer – parecer \\ pardo – burel pisoado \\ paiç – país \\ palo – pau \\ pelo – cabelo \\ percipal – principal \\ perduzida – produzida \\ perra – cadela \\ pie – pé \\ piedra – pedra \\ pongo (primeira pessoa do singular do presente do indicativo do verbo poner) – ponho \\ poniente – poente \\ prumeira – primeira \\ porbar – provar \\ por i – por azar \\ proua – vaidade \\ puchero – pote de barro para fazer comida \\ puis – pois \\ pul – pelo \\ purparar – preparar \\ punta – ponta \\ pus – pois \\ qualquiera – qualquer \\ quelóquio – representação teatral \\ questumar – costumar \\ questura – costura \\ quienquiera – quem quer que seja \\ recustruir – reconstruir \\ regrador – ensaiador \\ retrucar – retorquir \\ riba – cima \\ rúbio – ruivo \\ rúina – ruína \\ ruinico – pequeno, fraco, mau \\ scaleira – degrau, escada \\ screbir – escrever \\ scolaron – crescidote e que já anda na escola \\ scuitar – escutar \\ seclo – século \\ sedeiro – instrumento para retirar a estopa do linho \\ segada – ceifa \\ selombra – sombra \\ sentalho – assento \\ senzielha – singela \\ sereno – ar fresco da noite \\ sieiro – vento de leste (frio de inverno e quente de verão) \\ smerada – esmerada \\ soalheira – exposto ao sol \\ spilrar – espirrar \\ solo – só \\ soutordie – no dia seguinte \\ spantalho – espantalho \\ spreitar – espreitar \\ sperar – esperar \\ squierdo – esquerdo \\ star – estar \\ sticado – esticado \\ subrado – soalho, chão em madeira do piso de cima da casa \\ subremaneira – sobretudo \\ talbeç – talvez \\ trabiesso – trevesso \\ uolho – olho \\ xardas – sardas \\ zanquieto – irrequieto \\ zbarrulhar – deitar abaixo uma parede \\ zde – desde.

António Preto Torrão. Licenciado em Filosofia (Universidade do Porto) DESE em Administração Escolar (ESE do Porto) Mestre em Educação – Filosofia da Educação (Universidade do Minho) Pós-graduado em Inspeção da Educação (Universidade de Aveiro) Professor e Presidente Conselho Diretivo/Executivo Orientador de Projetos do DESE em Administração Escolar (ESE do Porto) Autor de livros e artigos sobre Administração Educativa Formador Pessoal Docente e Diretores de AE/Escolas Inspetor e Diretor de Serviços na Delegação Regional/Área Territorial do Norte da IGE/IGEC

1 comentário:

  1. Antonio Carlos Affonso dos Santos16 de julho de 2018 às 22:45

    Gostei imenso de sua crônica em Mirandês.
    Ave Torrão!

    ResponderEliminar